آنچه در این مقاله میخوانید
مقدمه
برای سرمایه‌گذاران تازه‌کار، درک دقیق ابزارها و اوراق بهادار مورد استفاده در بازارهای مالی، به خصوص بازار سرمایه ایران، از اهمیت بالایی برخوردار است. اوراق مشتقه، که یکی از انواع متداول اوراق بهادار در بازار سرمایه است، برای کنترل ریسک و مدیریت دارایی‌ها توسط بسیاری از سرمایه‌گذاران استفاده می‌شود.
برای ورود و سرمایه‌گذاری موفق در این بازار، ضروری است که این اوراق به طور دقیق شناخته شوند. در این مقاله، ما به تعریف دقیق این اوراق می‌پردازیم و انواع مختلف آن را معرفی میکنیم.
تعریف اوراق مشتقه
اوراق مشتقه، که به آنها Derivatives نیز می‌گویند، از دسته اوراقی هستند که ارزش آنها بر اساس یک دارایی پایه یا مجموعه‌ای از دارایی‌های دیگر مانند سهام، اوراق قرضه، سایر اوراق بهادار، و کالاهایی مانند محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی، سکه و غیره تعیین می‌شود.
در حقیقت، ارزش این اوراق بر اساس ارزش دارایی مذکور در قرارداد مشتق می‌شود و با توجه به قیمت و تغییرات قیمتی آن دارایی مشخص می‌گردد. همانطور که اشاره شد، این اوراق جزو ابزارهای مالی هستند که برای مدیریت ریسک استفاده می‌شوند.
همانطور که اشاره شد، قیمت اوراق مشتقه فقط بر اساس عرضه و تقاضا تعیین نمی‌شود، بلکه به دارایی پشتوانه آنها نیز وابسته است. اوراق مشتقه در چهار دسته کلی قرار می‌گیرند و انواع متنوعی دارند. در بازار مشتقه ایران، دو ابزار معاملاتی که بیشترین استفاده را دارند، قراردادهای آتی و اختیار معامله هستند که احتمالا به گوش شما آشنا است.
مطلب پیشنهادی: بازار آتی کالا چیست؟
در چه بازارهایی اوراق مشتقه معامله می‌شوند؟
اوراق مشتقه به طور کلی در دو بازار، یعنی بازار بورس و بازارهای خارج از بورس یا OTC Market معامله می‌شوند. بازار OTC، که مخفف عبارت over the counter است، بازاری است که در آن خریدار و فروشنده به طور مستقیم با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و نظارت بر عملکرد آنها مانند بازار بورس صورت نمی‌گیرد و سازمان یافته نیست.
در خارج از کشور، اوراق مشتقه خارج از بورس بخش بزرگ‌تری از بازار مشتقه را تشکیل می‌دهند و قانون‌گذاری نشده‌اند، در حالی که مشتقه‌های معامله شده در بورس استانداردسازی شده‌اند. این اوراق معامله شده خارج از بورس معمولاً ریسک بیشتری نسبت به مشتقه‌های استاندارد دارند.
با توجه به محدودیت‌های موجود در بازار بورس اوراق بهادار تهران، توسعه و رشد اوراق مشتقه در اقتصاد ایران به چالش کشیده شده است. در گذشته، این اوراق برای تضمین و تثبیت نرخ ارز در معاملات بین‌المللی کالا استفاده می‌شدند.
از آنجا که ارز کشورهای مختلف ارزش‌های متفاوتی داشت، معامله‌گران بین‌المللی نیازمند یک سیستم حسابداری برای مدیریت این تفاوت‌ها بودند. امروزه، این اوراق بر اساس انواع متنوعی از معاملات ساخته شده‌اند و کاربردهای گسترده‌تری دارند.
تاریخچه اوراق مشتقه
در دوران‌های گذشته، افراد – به خصوص کشاورزان – برای حفظ اطمینان از فروش محصولات خود یا تامین نیازهای آینده، قراردادهای غیررسمی را بر اساس اعتبار طرف مقابل تنظیم می‌کردند. این قراردادها شامل هر نوع توافقی بود که تحویل کالا، پرداخت وجه، یا هر دو را به زمانی در آینده می‌انتقال داد.
بازار محصولات کشاورزی شیکاگو، که در سال ۱۸۴۸ میلادی تأسیس شد، به عنوان اولین بازاری است که قراردادهای تعهدی را انعقاد داد. این اقدام باعث شد تا کشاورزان و تولیدکنندگان گندم از فروش محصولات خود در آینده اطمینان حاصل کنند. با ورود به این قراردادهای تعهدی، کشاورزان تعهد می‌یافتند که محصولات خود را با قیمت معینی در تاریخ مشخصی در آینده بفروشند.
اگرچه استفاده از اوراق مشتقه در سراسر جهان تاریخچه‌ای طولانی دارد، اما در ایران، این ابزار مالی تنها کمتر از دو دهه است که وجود دارد. با تصویب قانون جدید بازار سرمایه در آذرماه ۱۳۸۴، استفاده از اوراق و قراردادهای آتی کالا در بورس مجاز شد و معاملات آن تحت نظارت سازمان بورس انجام شد. از سال ۱۳۸۷، این اوراق به طور رسمی در بازار عرضه شدند.
انواع اوراق مشتقه
در کل، ما چهار نوع اصلی از اوراق مشتقه داریم که در ادامه به توضیح آنها خواهیم پرداخت.
قرارداد آتی (Futures contract)
قرارداد آتی یا فیوچرز، که یکی از متداول‌ترین انواع اوراق مشتقه است، قراردادی است که بین دو طرف (یعنی فروشنده و خریدار) توسط نهادهای واسط برای کالاهای خاص تنظیم می‌شود. در این نوع قرارداد، یک کالا یا دارایی خاص با خصوصیات و کیفیت مشخص، در یک تاریخ معین و با قیمتی که از پیش تعیین شده است، به خریدار ارائه می‌شود. در این قرارداد، هر دو طرف معامله تعهد می‌یابند که در تاریخ سررسید، کالا و قیمت مشخص شده را به یکدیگر منتقل کنند.
پیمان آتی (Forward Contract)
پیمان آتی یا فوروارد، که یکی از انواع مهم این اوراق است، در بسیاری از جهات شبیه به قرارداد آتی است. اما تفاوت اصلی آن در این است که در حالی که قرارداد آتی در بازار معامله می‌شود، پیمان آتی فقط به صورت قراردادی خارج از بورس و به صورت غیررسمی معامله می‌شوند.
قرارداد معاوضه (Swap)
قرارداد معاوضه یا سوآپ، که یکی از انواع مرسوم اوراق مشتقه است، قراردادی است که در آن طرفین تعهد می‌یابند که برای یک دوره زمانی مشخص، دو دارایی یا منافع حاصل از آنها را با کیفیت معین و به نسبت تعیین‌شده، معاوضه کنند.
قرارداد سوآپ معمولاً شامل یک سری جریانات نقدی است و در واقع، یک نسخه گسترده‌تر از پیمان آتی است که در آن به‌جای یک پرداخت، با یک سری از پرداخت‌ها مواجه می‌شویم. این نوع قرارداد معمولاً در تغییر نوع وام‌ها توسط افراد استفاده می‌شود.
قرارداد اختیار معامله (Option contract)
قرارداد اختیار معامله یا آپشن، که یکی از انواع مرسوم اوراق مشتقه است، در بسیاری از جهات شبیه به قرارداد آتی است. این قرارداد توافقی بین دو طرف است که به یکی از آنها اجازه می‌دهد تا اوراق بهادار را از طرف دیگر در یک قرارداد آتی که از پیش تعیین شده است، بخرد یا بفروشد.
اما تفاوت اصلی بین اختیار معامله و آتی این است که با یک اختیار، خریدار یا فروشنده متعهد نمی‌شود که معامله را انجام دهد، و از این رو، نام «اختیار» بر آن گذاشته شده است.
خود معامله در نهایت، به اختیار فرد است. مانند قراردادهای آتی، اختیارات می‌توانند برای حفاظت از سهام فروشنده در برابر کاهش قیمت استفاده شوند و به خریدار فرصتی بدهند تا از طریق سفته بازی، سود مالی کسب کند. قرارداد اختیار می‌تواند به صورت قرارداد اختیارخرید یا فروش کوتاه یا بلندمدت باشد.
مطلب پیشنهادی: صندوق اهرمی چیست؟ ۲ مزیت صندوق های اهرمی۸
مشتقه اعتباری
یک نوع دیگر از اوراق مشتقه، وامی است که با تخفیفی نسبت به ارزش واقعی خود به یک سفته باز فروخته می‌شود. با اینکه وام دهنده اصلی وام را با قیمت کمتری می‌فروشد و در نتیجه سود کمتری کسب می‌کند، اما در فروش وام، وام دهنده بیشتر سرمایه خود را از وام بازیافت می‌کند و می‌تواند از آن برای توزیع وام‌های جدید و پرسودتر استفاده کند.
به عنوان مثال، اگر یک قرض دهنده وامی توزیع کند و سپس فرصتی پیش بیاید تا خود را با وامی پرسودتر درگیر کند، وام دهنده ممکن است تصمیم بگیرد که وام اصلی را به سفته باز بفروشد تا بتواند منابع مالی وام پرسودتر را تأمین کند. به این ترتیب، مشتقه‌های اعتباری در مقابل ریسک کمتر و نقدینگی بیشتر، بهره کمتری دریافت می‌کنند.
سخن آخر
در پایان این مقاله، می‌توان گفت که اوراق مشتقه ابزارهای مالی بسیار متنوع و پیچیده‌ای هستند که در بازارهای مالی جهانی نقش مهمی ایفا می‌کنند. از قراردادهای آتی و فوروارد گرفته تا سوآپ‌ها و اختیارات، هر یک از این ابزارها قابلیت‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.
با این حال، استفاده از این ابزارها نیازمند درک عمیق و دقیق از مکانیزم‌های بازار و ریسک‌های مرتبط با آنها است. امیدواریم این مقاله به شما در فهم بهتر این موضوع کمک کرده باشد. در نهایت، همیشه به یاد داشته باشید که در بازارهای مالی، هیچ چیزی بدون ریسک نیست و همیشه باید با دانش و احتیاط به معاملات خود ادامه دهید.
